Onlangs ontvingen wij van een collega-archiefdienst een aantal bijzondere foto’s van de bouw van de watertoren van Bilthoven. Een mooie gelegenheid om wat dieper in te gaan op de geschiedenis van dit beeldbepalende bouwwerk in de gemeente De Bilt. Een goede bron daarvoor zijn de bouwtekeningen van de gemeente die we beheren.
Amsterdamse Schoolstijl
De watertoren van Bilthoven werd in de jaren 1926-1927 gebouwd. De architect die het ontwerp tekende was de architect H.F. Mertens (1885-1960), die destijds ook in Bilthoven woonde. Mertens heeft in zijn carrière ook nog de watertorens van Soest, Stadskanaal en Oude Pekela ontworpen. De bouw van de toren in Bilthoven geschiedde in opdracht van de Utrechtsche Waterleiding Maatschappij. Met het project was een bedrag van 40.000 gulden gemoeid. Daarnaast werd bij de watertoren ook een dienstwoning gebouwd.1
De toren is 42 meter hoog en het stalen waterreservoir dat zich boven in de toren bevindt heeft een inhoud van 300 kubieke meter. Mertens zou zich voor het ontwerp in Amsterdamse Schoolstijl hebben laten inspireren door een watertorenontwerp van de beroemde Amsterdamse schoolarchitect Michel de Klerk, uit 1912. Diens ontwerp was nooit uitgevoerd.2 Vooral het entreeportaal en de golvende gevels uitgevoerd in baksteen geven de toren zijn expressionistische uiterlijk.
Hermann Friedrich Mertens
 |
|
| De watertoren na oplevering in 1927 |
Blauwdruk voor de bouw van de watertoren uit 1926 |
Bijzondere inkijk in bouwproces
Archiefstukken over de bouw van de watertoren zijn schaars. Destijds was het nog niet nodig om bij een vergunningsaanvraag zoveel stukken in te dienen als tegenwoordig. Van de oorspronkelijke bouw van de toren zijn in het gemeentearchief dan ook alleen het aanvraagformulier, de vergunning zelf en twee blauwdrukken bewaard gebleven.3 Eén met het ontwerp van de toren daarop, en één voor de bijbehorende dienstwoning. Mede daarom is het zo mooi dat we nu aan de hand van foto’s die tijdens de bouw gemaakt zijn een inkijkje krijgen in het bouwproces. De serie geschonken foto’s bestaat uit veertien zwart-wit afdrukken die gemaakt zijn aan de hand van glasnegatieven. De veertien afdrukken in verschillende formaten bevatten negen unieke beelden. In 1995 zijn de afdrukken van de glasplaten vervaardigd en uiteindelijk bij het Gelders Archief terechtgekomen. Over de verdere herkomstgeschiedenis is helaas niets bekend. In december 2022 ontvingen we de foto’s van onze collega’s uit Arnhem. De foto’s geven een prachtig beeld van de bouw van de toren, waarbij je de toren omringd door steigers foto na foto ziet groeien. Ook de bouw van de nabijgelegen dienstwoning, waarvoor de bouwvergunningaanvragen mede gold, is op de foto’s te zien. Op een van de foto’s wappert trots de Nederlandse vlag hoog op de toren in aanbouw, een nog steeds bestaand gebruik in de bouw wanneer het hoogste punt van een bouwwerk is bereikt. Op een andere foto poseren bouwvakkers en opzichters bij de bouwput, aan het begin van het traject. Van de toren is nog geen spoor, wel zien we al een diepe kuil waarin men met de fundering bezig is.
 |
|
|
De watertoren en de dienstwoning in aanbouw.
In het midden een tijdelijke loods voor
waarschijnlijk bouwmaterialen. |
Het bouwpersoneel poseert bij de bouwput. |
|
Bouw van de watertoren en dienstwoning in
het beginstadium.
Renovatie doet weinig goed
In 1970 bleek de toren veel gebreken te vertonen. Reden voor het toenmalige Waterleidingbedrijf Midden-Nederland om een ingrijpende verbouwing aan de toren uit te voeren. Tijdens deze renovatie werden de in slechte staat verkerende goot, ventilatie en kapconstructie vervangen. Het open waterreservoir werd afgesloten, ontroest en schoongemaakt. Als oplossing voor de kapotte stalen ramen die zich in de toren bevonden werd bedacht deze te slopen en de openingen in hun geheel af te sluiten van de buitenlucht. Dit gebeurde door een laag spuitbeton aan te brengen. Dit was ook direct de oplossing voor het repareren van vorstschade aan de gevels en een manier om deze waterdicht te maken.4 Door de laag spuitbeton die over de gehele toren werd aangebracht kreeg het bouwwerk een futuristische aanblik. Dat is goed zichtbaar op onderstaande foto-uitsnede.
 |
 |
|
Uitsnede van een foto met de watertoren
uit 1976
|
Tekeningen van de watertoren in 1970 met daarop aangegeven de te slopen onderdelen |
Alles werd toegedekt door een nieuw aan te brengen laag. Dit was destijds een gebruikelijke aanpak, zo werd er bij woningen met slechte wanden gewoonweg een schrootjeswand tegenaan geschroefd die alle gebreken aan het zicht onttrok.5 Over een dergelijke ‘restauratie’ zou men tegenwoordig niet meer zo te spreken zijn.
Gelukkig besloot waterleidingbedrijf Vitens, dat tegenwoordig de toren in eigendom heeft maar deze niet meer gebruikt voor de watervoorziening, om de toren in de jaren 2006-2007 (opnieuw) te restaureren. Daarbij is het originele uiterlijk van de toren zoveel mogelijk weer hersteld, waardoor de skyline van Bilthoven zijn expressionistische kolos weer terug heeft.
Wilt u de watertoren ook van binnen zien? Bekijk dan deze aflevering van ‘Van Rossem vertelt’ uit 2021 waarbij Maarten van Rossem onder andere een bezoek brengt aan de watertoren en ook een kijkje neemt bij het reservoir.
1. RHCVV, toegang 1610 Woonomgeving De Bilt, bouwvergunningen, 1887-1987, bouwvergunning Burgemeester van der Borchlaan 5, 1926 nr. 165.
2. https://items.amsterdamse-school.nl/details/objects/654, geraadpleegd 08-02-2023.
3. Wel zijn er over de verlening van de concessie aan de maatschappij en de aanloop naar de inrichting van het waterleidingnet in de gemeente archiefstukken bewaard gebleven. Zie daarvoor RHCVV, toegang 0895 Gemeente De Bilt 1811-1931, inv. nrs. 422c en 455.
4. RHCVV, toegang 1610 Woonomgeving De Bilt, bouwvergunningen, 1887-1987, bouwvergunning Burgemeester van der Borchlaan 5, 1970 nr. 6996.
5. Frank Heus, als bouwkundige van Vitens betrokken bij de restauratie van de toren in 2006. Via https://items.amsterdamse-school.nl/details/objects/654, geraadpleegd 08-02-2023.
